“Dọ-tơm-amí” và “Joă ană” (chôn con theo mẹ và đạp cho chết) là 2 hủ
tục hoang dã gây nên nhiều cái chết oan khốc cho trẻ sơ sinh. Khởi
nguyên, tục “dọ tơm amí” chỉ quẩn quanh trong một số buôn làng của đồng
bào Bana, Jơ rai, Jẻ Triêng, những sắc tộc bản địa đông đúc sinh sống
lâu đời trên cao nguyên Gia Lai - Kon Tum, phía bắc Tây Nguyên. Nhưng
sau đó, theo những nhóm người ly tán, giao thoa, tục “dọ tơm amí” lan
nhiễm qua cả những cộng đồng Xêđăng, S’rá, và vài nhánh Ê đê ở những
vùng nghèo khó nhất.
Theo hủ tục này, nếu người mẹ chẳng may chết khi vượt cạn thì trẻ sơ
sinh phải bị bỏ xuống huyệt chôn theo mẹ. Trẻ đã vài tuần, thậm chí đầy
tháng tuổi mà mẹ ốm chết vì kiệt sức, hậu sản, thì đứa trẻ cũng bị chôn
sống theo, hoặc bị vứt bỏ giữa bãi tha ma cho chết mòn, cho thú dữ ăn
thịt.
Buôn làng càng thiếu thốn lạc hậu, hủ tục càng phổ biến vì đồng bào
không biết cách nuôi dưỡng hài nhi thiếu sữa mẹ, luôn tin đứa bé đã làm
cho mẹ chết cần phải theo mẹ về cõi ma mới mong được chăm sóc tốt hơn...
Trên nhiều ngôi mộ chôn chung những đôi mẹ con tội nghiệp người Ba Na,
Jơ rai, Jẻ Triêng, nghệ nhân vẫn tạc tượng nhà mồ tạo hình mẹ ôm con, mẹ
cõng con chan chứa tình thương nhưng trĩu nặng thảm sầu.
 |
|
Nhà Rông ở Kon Tum. Ảnh: Tiền phong. |
Văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Tây Nguyên tôn trọng quyền tự
do yêu đương, chọn lựa bạn đời của các đôi trai gái, trừ trường hợp mặc
định từ đầu không thể kết hợp sẽ bị cả gia tộc cấm đoán. Đồng bào Jơ
Rai vùng Ia Le huyện Chư Sê, tỉnh Gia Lai trước kia có tục “ngă mit”,
ngă là làm, mit là đêm tối, cho phép con gái vào tuổi dậy thì được tự do
chọn lựa ý trung nhân. Nếu cô gái đã lỡ “ăn cơm trước kẻng” thì có
quyền mời người làm chứng để “giữ chân” cho đối tác khỏi “xù”. Nhưng gặp
kẻ Sở Khanh ngă mấy thì ngă, xù vẫn xù, thì sơn nữ lắm khi phải vài lần
ngă mit!
Khi nàng lấy chồng, nếu người chồng nghi ngờ đứa bé đầu tiên ra đời
không phải con mình, anh ta có quyền yêu cầu vợ hoặc bà đỡ phải Joă ană
(đạp đến chết), nếu không sẽ mời già làng xét xử, không những mất mặt
với cộng đồng mà còn có thể bị đuổi khỏi làng, tựa đi đày biệt xứ. Joă
là đạp, ană là con, Joă ană là đạp con cho chết. Hủ tục này nghiệt ngã
tàn khốc hơn cả “dọ tơm amí”.
Buộc phải tự thi hành án Joă ană, người phụ nữ vừa gượng dậy sau sinh
nở sẽ phải bồng con vào rừng, dùng cây chụp loại chuyên đào củ mài đào
một hố tròn sâu, thả đứa con mình vừa rứt ruột đẻ ra dốc ngược đầu xuống
đáy hố để hồn ma bé khỏi biết đường về, rồi… đạp và …lấp. Hành đồng ấy
được thực hiện trước sự chứng kiến của gã chồng, người cứ đinh ninh từ
nay người vợ này mới hoàn toàn thuộc về mình, đứa con tiếp theo mới chắc
chắn là con của mình.
Đến Kon Tum, đoàn du khách nào cũng được hướng dẫn ghé thăm nhà Rông,
nhà thờ gỗ Kon R’Bang trăm tuổi nổi tiếng độc đáo số một của thành phố
nhỏ bé xinh đẹp phía Bắc Tây Nguyên, rồi vòng ra phía sau tòa giáo đường
lộng lẫy thăm một công trình đầy ý nghĩa khác, là Tổ ấm Vinh Sơn thuộc
dòng Ảnh Phép Lạ (APL), dòng tu duy nhất trên cả nước do các nữ tu người
dân tộc thiểu số sáng lập. Nửa thế kỷ qua nơi đây đã cưu mang nuôi nấng
mấy trăm trẻ nhỏ mồ côi tật nguyền, trong đó có nhiều em bé được giành
khỏi tay tử thần “Dọ tom amí” và “Joă ană”.
Cuối tháng 8/2005, nữ y tá Y Ngum ở trạm xá xã Đăk Sao huyện Tu Mơ
Rông, tỉnh Kon Tum, đón một phụ nữ người Xê Đăng ở làng Kạch Lớn 2 tên
là Y Nel, bụng chửa vượt mặt lại bị rắn độc cắn trong lúc lên rừng hái
măng. Y Nel tắt thở đúng lúc đứa con trai đầu lòng chào đời. Cộng đồng
làng Kạch nhất trí chôn con theo mẹ, anh A Huih, cha bé không dám cãi,
nhưng nữ y tá Y Ngum cương quyết không cho làng chôn sống cháu bé. Được
chồng là anh Nguyễn Đức Thành Nam, thành viên đội trí thức trẻ tình
nguyện ủng hộ, Y Ngum đã thuyết phục được làng Kạch trao cháu bé cho cô
nhận làm con nuôi, đặt tên là A Công Sơn.
Bà đỡ hoặc người vợ đáng thương biết sinh linh trong bụng mình sắp bị
giết, đã trốn làng chạy đến tu viện cầu xin cứu vớt. Những thân phận Dọ
tom amí, Joă ană đầu tiên về với dòng APL từ năm 1947. Tiếng lành đồn
xa, càng ngày số trẻ bất hạnh được đưa về Tổ ấm càng đông, các nữ tu
phải tách cơ sở làm đôi. Tổ ấm I lặng lẽ nép mình sau Nhà thờ gỗ. Tổ ấm
II cách gần 2 cây số, nằm khuất sâu trong thôn Kon Harachot.
Xơ Y Blưih người dân tộc Bơhnar là mẹ cả của Tổ ấm Vinh Sơn I. Xơ Gông
người dân tộc Xêđăng là mẹ cả của Tổ ấm Vinh Sơn II. Hai bà năm nay đều
đã 63 tuổi, nhân từ phúc hậu, đi tới đâu đàn cháu nhỏ cũng vẫy gọi rối
rít và giơ tay đòi bế. Để có đủ cơm áo nuôi nấng hàng trăm trẻ nhỏ, có
tiền thuê thầy cô vào dạy học, các xơ phải vừa chăm trẻ vừa tổ chức lao
động sản xuất.
 |
|
Y tá Y Ngum bế bé A Công Sơn cùng chồng con. Ảnh: Tiền phong. |
Từ đây, nhiều thân phận bất hạnh đã có cơ hội học hành đỗ đạt. Vượt qua
rào cản ngôn ngữ, theo kịp các bạn ở các trường công lập là cố gắng
lớn. Thi đậu vào cao đẳng, đại học lại là kỳ tích của cả mẹ và con. Các
xơ thuộc lòng tên tuổi những đứa con mang lại niềm tự hào, thành tấm
gương sáng cho lớp em sau ở tổ ấm: A Huyên, A Nương, dân tộc Bơhnar, A
Rươh dân tộc Jơlâng, Y Yêm dân tộc Xơđăng , Y Thu người S’rá , Alê Khăm
dân tộc Rơngao, Y Loai dân tộc Jơlâng...
Xơ Y Blưih bồng một em bé xinh xắn kể, em bé này người Jơ Rai, đã may
mắn khỏi chết oan vì bị chôn theo mẹ. Khi bé được 4 tháng tuổi, mẹ bé ở
làng Kon Thup, huyện Mang Yang, tỉnh Gia Lai, địu con lên rẫy bị trúng
gió và qua đời. Dân làng họp lại, đồng tình Dọ tom amí.
Một phụ nữ nhân hậu cùng làng nghe tin vội bỏ buổi tuốt lúa chạy về nài
xin làng cho chị nhận bé làm con nuôi, dù nhà chị cũng nghèo và có tới 7
đứa con. Đón được bé về, vợ chồng chị làm khai sinh, đặt tên cháu là Pi
Yo Rong rồi báo cho một nữ tu ở TP Plây Ku nhờ giúp đỡ.
Bố nuôi lái xe máy, nữ tu ngồi sau ôm Pi Yo Rong chạy mấy chục cây số
qua Kon Tum xin mẹ cả Y Blưih nhận cháu. Về nơi ở mới, Pi Yo Rong được
chị Y Loan người Xêđăng quê huyện Ngọc Hồi, Kon Tum, đang học lớp 6 nhận
làm em nuôi, vì mười mấy năm trước Y Loan cũng được cứu khỏi tục chôn
con theo mẹ.
Giờ cuộc sống từng ngày đổi thay, buôn làng khắp Tây Nguyên giờ đều đã
tiến bộ, tiện nghi đầy đủ hơn xưa. Hủ tục “Dọ tom amí” và “Joă ană” dần
lui vào dĩ vãng.
Theo Tiền phong
